خبرگزاری تسنیم در گفت‌وگویی که با حجت‌الاسلام و المسلمین میر محمد موسوی، استاد محقق و کارشناس اسلامی و شیعی، انجام داده به بررسی ریشه‌ها و تفاوت‌های اصلی میان روزه‌داری یا ریاضت‌های غیر دینی از جمله اعمال مرتاض‌ها پرداخته است. آن طور که این پژوهشگر علوم دینی توضیح می‌دهد، در مورد همه دین‌ها را اگر به منبع و سرچشمه اصلی آن رجوع کنیم که به وحی الهی متصل هستند، متوجه می‌شویم که خدای متعال با فرستادن پیامبران می‌خواهد ارزش انسان را به او یادآوری کند تا خودش را با آلودگی‌ها و مادیات بی‌فایده مشغول نکند. حکم روزه هم که در بسیاری از دین‌های الهی تعیین شده، به همین منظور است تا سلامت جسم و روح انسان تأمین شود. در تمام ادیان توصیه به انجام اعمال نیک و خداپسندانه و نهی از کارهای زشت و آزاردهنده وجود دارد. به خصوص در مدتی که انسان‌ها برای رضای خدا از خوردن و آشامیدن دوری می‌کنند، توصیه شده که آداب دینی و الهی را بیشتر و با دقت زیادتری رعایت کنند تا مشمول پاداش فراوانی شوند. در حقیقت این توصیه‌ها، به منزله توجه به کرامت و مقام و منزلت انسان است تا به جایگاهی که شایسته اوست، برسد. این در حالی است که مرتاض و کسی که از راه ریاضت‌های غیر دینی به قدرتی دست پیدا کرده، این طور نیست. او چون برای رسیدن به توانایی خاصی تلاش دینی نداشته و خط قرمزی برای دوری از گناه و خطا نداشته و چه بسا حتی باید مرتکب خلافی هم می‌شده، بعد از رسیدن به قدرت ظاهری هم ابایی از خلاف ندارد. حتی گاهی دیده می‌شود مرتاض‌ها از قدرت خود برای رسیدن به منافع گناه‌آلود و خطا استفاده می‌کنند.

تفاوت رژیم غذایی با روزه

کم غذا خوردن و یا پرهیز از خوردن و آشامیدن در مدتی معین، آدابی است که بعضی افراد غیرمسلمان و حتی بعضی مسلمانان بدون نیت روزه انجام می‌دهند. این نوع رژیم غذایی چه تفاوتی با روزه گرفتن دارد؟

رژیم‌های غذایی متفاوتی در دنیا وجود دارد که بعضی افراد از آن تبعیت می‌کنند. نمونه بارز و معروف آن ریاضتی است که مرتاض‌ها تحمل می‌کنند. آن‌ها چندین ساعت از شبانه‌روز غذا نمی‌خورند، آب نمی‌نوشند و یا بعضی حتی استراحت و خواب هم ندارند. برخی وجهه‌های این نوع عمل با روزه گرفتن در دین اسلام و ادیان دیگر شباهت دارد، مانند خودداری کردن از خوردن و آشامیدن.

اما تفاوت اساسی و اصلی که بین روزه و ریاضت‌های غیر دینی وجود دارد، این است که روزه‌دار در عین حال که از خوردن و آشامیدن اجتناب می‌کند، از گناه هم دوری می‌کند. یعنی مرتکب هر عملی که خلاف دین باشد و موجب نقض حقوق الهی و بندگان خدا شود، خودداری می‌کند. اما در ریاضت‌ها معمولاً این طور نیست.

رعایت حقوق الهی، شخصی و مردم

حق شخصی هم در روزه گرفتن رعایت می‌شود؟

بله. حق شخصی و حق بدن یکی از اصول روزه‌داری است. اساساً در دین ما تأکید شده که روزه گرفتن برای سلامتی جسم و روح انسان مفید است. آن طور که نبی مکرم اسلام صلی‌الله علیه و آله فرمودند: «روزه بگیرید تا سالم بمانید.» علم روز پزشکی هم ثابت کرده که روزه گرفتن موجب دفع سموم و آفت‌ها از بدن می‌شود و بدن انسان را به حالت تعادل و سلامتی می‌رساند.

حتی عنوان شده که روزه گرفتن همه دستگاه‌های بدن به خصوص دستگاه گوارش را از خستگی مداوم رها می‌کند و باعث استراحت آن شده و درنتیجه سلامتی دستگاه گوارش را به همراه دارد. همچنین موجب طولانی شدن عمر انسان می‌شود و نشاط و شادابی به جسم انسان می‌دهد و کسالت و بیماری و سستی را دور می‌کند.

در عین حال اگر روزه گرفتن ضرری به بدن انسان برساند، نباید روزه گرفت. به عنوان مثال روزه برای افراد بیمار منع شده است. یا زنان باردار که ممکن است جنین آن‌ها در اثر کم غذایی بدن مادر، آسیبی ببیند هم از روزه معاف می‌شوند. حتی اگر احتمال برود بیماری انسان در اثر روزه شدت پیدا کند، نباید روزه بگیرد. این حکم فقهی است و در همه موارد رعایت می‌شود.

مگر این نکته در مورد ریاضت‌های غیر دینی وجود ندارد؟

در مورد ریاضت‌های غیر دینی که اساس آن بر رسیدن به معنویات بنا نهاده نشده، این مورد وجود ندارد. نمونه‌اش مرتاض‌ها هستند که بدن خود را به شرایط بسیار دشوار بی غذایی و بی خوابی عادت می‌دهند تا به قدرت خاصی دست پیدا کنند. این کار در دین اسلام نهی شده است. چون حفظ سلامت جسم برای انسان واجب است.

جایگاه منزلت انسانی در روزه و ریاضت غیر دینی

در بعضی از ریاضت‌ها هم گفته می‌شود که اعمالی انجام می‌دهند که با کرامت انسانی سازگار نیست.

همین طور است. انجام کارهایی که با کرامت انسانی سازگاری ندارد و ارزش و شأن انسان را پایین می‌آورد، آدابی است که فقط در ریاضت‌های غیر دینی دیده می‌شود. در حالی که اسلام به هیچ وجه چنین آدابی ندارد، بلکه حتی انسان روزه‌دار را تشویق می‌کند تا حد ممکن به کارهای خیر و پسندیده روی بیاورد تا منزلت معنوی خود را ارتقا بدهد. درواقع هرچند انسان در مکتب اسلام به سوی خیر و اعمال نیک دعوت می‌شود، اما خداوند متعال برای ماه مبارک رمضان که روزه را در آن واجب فرموده، پاداش‌های ویژه‌ای در نظر گرفته تا انسان‌ها در این مدت تمرین تقوا کرده و به خدا نزدیک‌تر شوند. این هم یکی از تفاوت های مهم میان ریاضت دینی و غیر دینی است.

در این مورد امام صادق علیه السلام فرمودند: «اگر قصد انجام طاعت و عبادتی را داشتی، هر چه زودتر آن را انجام بده. زیرا بنده مؤمن در یک روز گرم روزه می‌گیرد در حالی که تنها امیدش به پاداش از سوی خدای تعالی است. خدای تعالی هم با همان یک روزه، او را از عذاب جهنم آزاد می‌کند. بنابراین طاعتی را که موجب تقرب به درگاه الهی است کم و ناچیز مگیر، هرچند که نصف خرما در راه خدا انفاق کنی.»

می‌دانیم که روزه در بسیاری از ادیان الهی وجود دارد. آیا رعایت شوکت و کرامت انسانی حین روزه‌داری در همه ادیان وجود دارد؟

بله. اساساً در مورد همه دین‌ها را اگر به منبع و سرچشمه اصلی آن رجوع کنیم که به وحی الهی متصل هستند، متوجه می‌شویم که خدای متعال با فرستادن پیامبران می‌خواهد ارزش حقیقی و والای انسان را به او یادآوری کند تا خودش را با آلودگی‌ها و مادیات بی‌فایده مشغول و سرگرم نکند. حکم روزه هم که در بسیاری از دین‌های الهی تعیین شده، به همین منظور است تا سلامت جسم و روح انسان تأمین شود و انسان به جای سرگرم شدن به دنیا، متوجه معنویات و زندگی پایدار و اخروی خود باشد.

در تمام ادیان توصیه به انجام اعمال نیک و خداپسندانه و نهی از کارهای زشت و آزاردهنده وجود دارد. به خصوص در مدتی که انسان‌ها برای رضای خدا از خوردن و آشامیدن دوری می‌کنند، توصیه شده که آداب دینی و الهی را بیشتر و با دقت زیادتری رعایت کنند تا مشمول پاداش فراوانی شوند. به عنوان مثال در حدیثی از امام علی بن موسی الرضا علیه السلام نقل شده که فرمودند: «هر کسی که روز جمعه را روزه بگیرد، خداوند به او پاداش ده روز روزه را می‌دهد؛ آن هم روزهایی که هیچ شباهتی به روزهای دنیایی ندارد.» این حدیث شریف نشانه منزلت و عظمت اجری است که روزه جمعه برای انسان به همراه دارد. در حقیقت این توصیه‌ها، به منزله توجه به کرامت و مقام و منزلت انسان است تا به جایگاهی که شایسته اوست برسد.

دو مقصد کاملاً متفاوت

اگر روزه را با ریاضت‌های غیر دینی از رویکرد هدف و نتیجه نهایی مقایسه کنیم، به چه نتایجی می‌رسیم؟ درواقع می‌خواهیم بدانیم با نگاه به سرانجام و مقصد نهایی روزه و هر ریاضت غیر دینی دیگری، کدام یک بر دیگری ارجحیت دارد و کدام نفی می‌شود؟

اگر از این منظر هم به روزه و ریاضت‌های غیر دینی توجه کنیم، به نتایجی مشابه قبل می‌رسیم. چون وقتی از هر کسی که ریاضت می‌کشد سؤال کنیم که چرا این کار را انجام می‌دهی و یا می‌خواهی به چه نتیجه‌ای برسی، قطعاً جواب می‌دهد که می‌خواهم قدرت خاصی به دست بیاورم، یا فکر خود را تقویت کنم و جواب‌های دیگری از این دست.

اما همین سؤال را از روزه‌داران بپرسید. اولین و اصلی‌ترین هدف در روزه گرفتن که در دین اسلام توصیه شده، این است که روزه را با قصد قربت الی الله انجام بدهید. یعنی این نیت باید از همان ابتدا برای روزه‌دار وجود داشته باشد. به عبارت دیگر روزه‌دار باید از اول سحر که قصد روزه گرفتن می‌کند، به نهایت و سرانجام و هدف عمل خود نگاه کند و بدن خود را به همان جهت در حرکت بیندازد. پرهیز از خوردن و آشامیدن هم باید به منظور قرب الهی باشد.

به همین علت است که پیغمبر اسلام صلی‌الله علیه و آله فرمودند: «شخص روزه‌دار همه وقت در حال عبادت است، حتی اگر در بستر خواب مشغول استراحت باشد تا زمانی که غیبت مسلمانی را نکند.» آن حضرت همچنین یک حدیث قدسی را نقل فرمودند، مبنی بر اینکه خدای تعالی فرمود: «روزه برای من است و من پاداش آن را می‌دهم و روزه‌دار دو شادی دارد: یکی زمانی که افطار می‌کند و دیگری وقتی است که به دیدار پروردگارش نائل می‌شود.»

حال این دو هدف را با هم مقایسه کنید. یکی برای رسیدن به توانایی جسمی بدن خود را به خستگی می‌اندازد و از هر کار سختی که به او آسیب برساند یا منزلت او را پایین بیاورد، ابایی ندارد. دیگری حتی اگر بهشت جاودان و آسایش پایدار را بخواهد، باز هم برای انجام بندگی و قرب الهی روزه گرفته و ضمن اینکه پاداش می‌گیرد، حرمت خود را حفظ کرده و جسم و روح خود را سلامت نگه داشته است. مشخص است که ارجحیت با روزه‌داری است و در این میان، ریاضت های غیر دینی مورد سرزنش قرار می‌گیرند.

تفاوت رفتار روزه‌دار با مرتاض‌ها

بعد از رسیدن به نتیجه، چطور می‌شود دو شخصی که یکی روزه‌دار بوده و دیگری از راه ریاضت‌های غیر دینی به نتیجه‌ای رسیده را با یکدیگر قیاس کرد؟

آن موقع هم وقتی به این دو نفر نگاه شود و به درستی این دو نفر و رفتارهای آن‌ها مورد بررسی قرار بگیرد، مشخص می‌شود که روزه‌دار حقیقی از نظر کمالات انسانی بالاتر است.

چطور؟

چون کسی که روزه‌دار بوده و سعی کرده آداب دینی را برای جلب رضای الهی انجام بدهد، بعد از روزه‌داری هم تلاش می‌کند همان کرامت نفس و پاکیزگی روح خود را حفظ کند. چنین انسانی مرتکب هر عمل زشت و خلافی نمی‌شود، بلکه حتی تلاش می‌کند روح خود را ارتقا دهد. به این ترتیب هر روز اعمال بهتری از او دیده می‌شود و انسان خوب شایسته ای خواهد بود.

اما کسی که از راه ریاضت‌های غیر دینی به قدرتی دست پیدا کرده، این طور نیست. او چون برای رسیدن به توانایی خاصی تلاش دینی نداشته و خط قرمزی برای دوری از گناه و خطا نداشته و چه بسا حتی باید مرتکب خلافی هم می‌شده، بعد از رسیدن به قدرت ظاهری هم ابایی از خلاف ندارد. حتی گاهی دیده می‌شود مرتاض‌ها از قدرت خود برای رسیدن به منافع گناه‌آلود و خطایی استفاده می‌کنند.

ثمره رسیدن به قدرت از راه غیر دینی

اشاره کردید که ریاضت‌های غیر دینی گاهی با به دست آوردن قدرت‌هایی همراه است. آیا اصولاً این نوع قدرت‌ها وجود دارد و حقیقت دارد؟ یعنی می‌توان از راه غیردینی و غیرشرعی به قدرتی در دنیا دست پیدا کرد؟

بله. این هم یکی نظام علی و معلولی است. مثل اینکه اگر روی کاغذی آب ریخته شود، کاغذ خیس می‌شود. در ریاضت هم همین طور است. اگر کسی بدن خود را بدون توجه به آموزه‌های دینی و فقط برای کسب قدرت خاصی به سختی و رنج بیندازد، به قدرت خاصی می‌رسد و شاید بتواند اعمالی را هم انجام بدهد.

پس در هر صورت یک نگاه به رویکرد دینی و یا بی‌توجهی نسبت به آن وجود دارد.

درست است. اگر شما دین را در نظر بگیرید، ریاضت بدنی می‌شود همین روزه که در ماه رمضان واجب می‌شود. درنتیجه روزه هم انسان هم سلامت روحی پیدا می‌کند و هم سلامت جسمی. اما اگر توجهی به دین نشود، همین ریاضت‌های شبیه اعمال مرتاض‌ها صورت می‌گیرد که از چارچوب اخلاق و دین بیرون رفته و فرد هر کاری می‌کند تا قدرتی را به دست بیاورد.